Przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie, tuż za skrzyżowaniem z ul. Jana Pankiewicza, niegdyś Składową, wznosi się masywny budynek dawnego Banku Rolnego. Gdy powstał, zaliczano go do najkosztowniejszych gmachów ówczesnej Europy, a jego formę oceniano wysoko i stawiano na równi z wybitnymi europejskimi przedsięwzięciami tamtego czasu.


Bank przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie wzniesiono w końcu 1927 r. Jego plan był już gotowy trzy lata wcześniej. Marian Lalewicz, autor projektu, przedstawił swój koncept do realizacji w 1925 r. Architekt wcześniej opracował zabudowę całego placu przy zbiegu ulic Poznańskiej (Wielkiej) z Nowogrodzką, należącego do Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej.

Gdy zapadła decyzja o budowie, monumentalny budynek banku powstał szybko: od listopada 1926 do końca
1927 r. Nobilitował ulicę, która do tego czasu nie mogła poszczycić się ani tak znakomitą architekturą, ani obiektem o tak godnym przeznaczeniu. Sam budynek przypomina klimat przedrewolucyjnego Petersburga.

Wynika to z faktu, że jego autor, Marian Lalewicz, całą swą drogę ku pozycji wybitnego architekta przeszedł w Rosji. Był absolwentem Wydziału Architektury tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Mimo sukcesów i pozycji, na którą zapracował ciekawymi realizacjami, uciekł z ogarniętej rewolucją Rosji. W Warszawie znalazł się w czasie, gdy wydarzenia pierwszej wojny światowej ogarniały Europę, a Polska odzyskiwała niepodległość.

Wykształcony przez petersburskich akademików, w zasadzie poza kilkoma wyjątkami nie wyzbył się swoistego balastu wiedzy i ukształtowane tam jego poczucie estetyki przebijało zawsze nawet w późniejszych projektach.

W najlepszym momencie walcownia zatrudniała 600 robotników i w sposób znaczący oddziaływała na okolicę. W roku 1926 ul. Nowogrodzka stała się drogą wypadową w kierunku podwarszawskich Włoch. Tory
Elektrycznych Kolei Dojazdowych i charakterystyczne wagoniki przez długi czas kojarzyły się właśnie z Nowogrodzką.

Tak więc, gdy w 1927 r. znaczny odcinek ulicy wypełniła monumentalna fasada banku - ulica nabierała wielkomiejskiego charakteru. Inny równie charakterystyczny budynek przy tej ulicy wzniesiono dopiero w 1935 r.: to położony niemal naprzeciw banku (pod nr. 49) dom akcji katolickiej "Roma" z salą kinową, który po 1945 r. stał się na czas dłuższy siedzibą opery, a potem operetki.

Marian Lalewicz, autor projektu banku, był w 1927 r. architektem o dużym, uznanym dorobku. Jego wykształcenie w Akademii Petersburskiej narzuciło mu na całe twórcze życie pewien tradycyjny styl, typowy właśnie dla absolwentów tej uczelni. W czasie, gdy projektował Bank Rolny, był u szczytu kariery zawodowej: niemal jednocześnie realizował ogromny gmach Dyrekcji PKP przy zbiegu Towarowej i Wileńskiej (1926-1928), znany mieszkalny budynek przy ul. Brzozowej (1928) i jeszcze jedno dzieło swego twórczego życia: Instytut Geologiczny przy ul. Rakowieckiej (1923-1930). Także w latach 1925-1927 pełnił funkcję dziekana Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Jego realizacje cechował monumentalizm, właściwy akademickiej wizji wielkomiejskiej przestrzeni. Były to zachowawcze struktury dobrze wpisane we wcześniejsze realizacje modernistyczne. Akademizm Lalewicza balansował między wiernymi cytatami z dzieł klasycznych, czerpał z kanonu niezbędnego w tradycyjnym projektowaniu, lecz miał odwagę proponować elementy zaczerpnięte z polskiego renesansu i baroku.

Także i bank przy ul. Nowogrodzkiej spełniał najważniejsze z oczekiwań inwestora: gmach o tej funkcji powinien być solidny, budzić zaufanie klienta, a wykończenie szlachetnymi materiałami miało świadczyć o zasobności instytucji, a tym samym o jego trafionych inwestycjach.

Państwowy Bank Rolny, spadkobierca z czasów zaborów rosyjskiego Banku Włościańskiego, chciał dysponować właściwą wizytówką swoich możliwości. Projekt Lalewicza spełniał te oczekiwania.

Miękką linię półkoliście zamkniętych okien powtarzały we wnętrzu wysokie arkady, dzielące pomieszczenie na trzy "nawy". Podłucza arkad wypełniono kasetonami, a ich wnętrze - rozetami z motywem kwiatów.

Marian Lalewicz nie był jedynym autorem tak monumentalnego dzieła. Współpracowali z nim architekci Tadeusz Pluciński i Mieczysław Popiel, obydwaj z pokolenia Lalewicza, także jak on absolwenci Akademii w Petersburgu, obydwaj dydaktycy Wydziału Architektury i Żeńskiej Szkoły Architektury. Autorami dekoracji malarsko-rzeźbiarskiej we wnętrzach byli Janina Broniewska (tworząca także pod pseudonimem Bronisław Janowski) i Jan Goliński.

Eliptyczny westybul na parterze prowadzi do sal operacyjnych i otwiera schody reprezentacyjnej klatki schodowej. W dekoracji wykorzystano uproszczone formy kanelowanych pilastrów o głowicach zredukowanych do wyraźnie zestawionych dwóch kamiennych bloków, markujących zwieńczenie. Linie elipsy westybulu podkreśla fryz, gdzie projektanci zdecydowali się na ukłon w stronę greckich, a więc klasycznych tradycji: zastosowali rytm teracytowych metop z ząbkowaniem poniżej. Metopy jednak mają formę plakietek, wypełnionych płaskorzeźbami o tematyce związanej z rolnictwem. Powtarzające się, zwrócone ku sobie postacie kobiety i mężczyzny wiążących snopki zboża rytmicznie wypełniają pas okalający westybul.

Dziś wnętrze i wyposażenie gmachu banku zawiera wiele szczęśliwie zachowanych, autentycznych elementów. Budynek, należący podczas drugiej wojny światowej do Wehrmachtu, nie został zniszczony, możemy więc bez trudu odnaleźć wiele detali z jego pierwotnego wyposażenia i dekoracji. Jeśli dokładnie przyjrzymy się zastosowanym tu motywom, odnajdziemy klucz do prostego zespołu znaków i symboli, utwierdzających nas w przekonaniu, że jesteśmy w gmachu Banku Rolnego. Snopki zboża, kłosy,
kwiaty czy rogi obfitości przepełnione rolnymi płodami na pewno nie dominują w bardzo wyważonej dekoracji wnętrza, ale przemawiają do wyobraźni klienta. Już dekoracyjny rysunek masywnych drzwi wejściowych przywołuje te skojarzenia. W kwadratach ich podziałów dostrzegamy delikatne kłosy zboża. Połączenie operacyjnego parteru z biurowym piętrem tworzy znakomicie rozwiązana klatka schodowa, na półpiętrze której, w prostokątnym oknie umieszczono prosty w rysunku, wyraźnie symetryczny witraż.

W jego motywach dominuje umownie zarysowany róg obfitości i elementy liści, nad którymi góruje państwowe godło z orłem. Marian Lalewicz podpisał się pod projektem witraża, a wykonała go firma Franciszka Białkowskiego. Marmurowe schody, dekoracyjne konsole podtrzymujące proste poręcze, rzędy tralek, proste, kanelowane filary i kasetonowy strop zamykają przestrzeń westybulu. Ponad całością
góruje eliptyczny świetlik - często wówczas stosowany element doświetlający mroczne przestrzenie. Nad estetycznym wyrazem całości dominuje zdecydowana kolorystyka: szarozielone filary oraz czerwień i biel marmurów.

Jak elegancka biżuteria pobłyskuje w nich stłumiony błękit tralek wokół eliptycznego świetlika, ale przede wszystkim barwna kompozycja kasetonów sufitu. Subtelny rysunek tej dekoracji przywołuje na myśl zdobienia rzymskich willi, groteskę i arabeskę, symetrycznie ułożone klasyczne elementy, gdzie jak w lustrzanych ścianach kalejdoskopu odbijają się i powielają wzory. Tu zastosowano rozmieszczone
pasowo rozety, kampanule, rogi obfitości, kimationy, rzędy meandrów, ząbkowania czy lilijki. Elegancka, stonowana kolorystyka elementów malowanych, z dominującym odcieniem granatu, zieleni, głębokiej czerwieni i ugru, w których pobłyskuje gdzieniegdzie opalizujący odcień złota, nadaje wnętrzu klatki schodowej rangę wyjątkową. Malowane płyciny, ujęte w stiukowe ramy, są wyważonym dopełnieniem całej kompozycji. Reprodukowane w "Architekturze i Budownictwie" rysunki detali plafonów wskazują jednoznacznie na ich autora - Mariana Lalewicza. Wykonawcą była firma Franciszka Sikorskiego. Przed wojną identyczne w duchu i rysunku plafony wypełniały wnętrza gabinetów naczelnika i dyrektorów tegoż banku.

Częściowo dostępne piwnice gmachu banku, podzielone na niewielkie pomieszczenia, noszą ślady swego przedwojennego przeznaczenia. Nie zachowały się wprawdzie widoczne na zdjęciach w "Architekturze i Budownictwie" z 1928 r. urządzenia poczty pneumatycznej (konstrukcji polskich zakładów Simensa), ale tkwi tam nadal jedna z kas pancernych - opróżniona, otwarta, ukazująca system zabezpieczeń, może dziś służyć jako muzealny eksponat.

Nietrudno odczytać jej plakietkę: "Bernard Polski, Poznań". Ta słynna firma produkująca sejfy wyposażyła w nie przed wojną większość polskich banków. Udział w uzyskaniu szlachetnego wyrazu wnętrza gmachu banku miały firmy o wysokiej renomie. Przedsiębiorstwo Pawła Holca wykonało całą konstrukcję, sztukaterie, stiuki i prace malarskie, znana firma Henryka Zielezińskiego - drzwi, wiszące latarnie, mosiężne konsole i poręcze, a drzwi główne - firma Gloeh. Na pierwszym piętrze można nadal zobaczyć dwuskrzydłowe drzwi pomiędzy korytarzem a westybulem. Ich metrykę potwierdza zachowana stolarka, ale przede wszystkim fazowane, niewielkie kwadraty szyb. Przytłumiona z upływem czasu barwa szkła i szlachetność rantu fazowania przypominają, że identycznie przeszklone tafle tworzyły przed wojną drzwi bankowych wind.

Bank przy ul. Nowogrodzkiej, dziś tylko w niewielkiej mierze wykorzystywany zgodnie ze swym właściwym
przeznaczeniem, należy do nielicznych przykładów budynków w Warszawie, których zarówno forma zewnętrzna, jak i ogromna liczba detali wnętrza zachowały swoją pierwotną urodę. Obecny właściciel budynku - Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe UNITRA S.A., właściwie go eksploatuje, z poszanowaniem cudem zachowanych reliktów. Z każdą dekadą gmach może nabierać znaczenia zabytku o najwyższej wartości.


Artykuł autorstwa Hanny Faryny-Paszkiewicz pochodzi z gazety Spotkania z Zabytkami


--------------------------------------

Zdjęcia:

1.2. Projekt Mariana Lalewicza gmachu Banku Rolnego w Warszawie (1) oraz fasada banku po realizacji (2), wg "Architektura i Budownictwo", 1928, nr 9, ss. 320, 323

3. Wnętrze gmachu po remoncie, stan obecny: klatka schodowa z witrażem na podeście

4. Dekoracja stropów klatki schodowej

5. Dawna sala operacyjna banku, obecnie salon ekspozycyjny firmy "Calisia"

6. Świetlik w holu na pierwszym piętrze

7.8.9. Stolarka i malowidła w sali konferencyjnej (7), alegorie żywiołów - "Powietrze" ( i "Ziemia" (9)

(zdjęcia: 3-9 - Jan Łoziński)