Kaplica miała ponadto służyć celowi "uczczenia genialnego muzyka", a zawisnąć w niej miał obraz przedstawiający św. Fryderyka.

Przebudowa w roku 1860, mająca na celu urządzenie w budynku kaplicy, polegała na wyburzeniu ściany wewnętrznej, dzielącej trakty przy zewnętrznej ścianie wschodniej i oddzielającej pokój mieszkalny w narożu północno-wschodnim od alkierza w narożu południowo-wschodnim. Powstało w ten sposób długie pomieszczenie, zajmujące całą szerokość budynku. Wymieniono również i podwyższono strop belkowy w części kaplicy. Ściana wschodnia, szczytowa oficyny, pierwotnie bezokienna, z dwiema symetrycznymi wnękami, otrzymała drzwi na osi i dwa flankujące je okna. Wszystkie trzy otwory zwieńczone zostały odcinkowymi naczółkami, połączonymi gzymsem o tym samym profilu. Rozebrano też wysoki dach oficyny oraz pokoiki na piętrze, burząc częściowo szczyty wschodni i zachodni, po czym założono dach namiotowy o znacznie mniejszym spadku ze stryszkiem nieużytkowym. Do otwarcia kaplicy nigdy jednak
nie doszło, ponieważ z uwagi na brak funduszy na jej utrzymanie, władze kościelne nie wyraziły na to zgody.

Po Towiańskim, w 1879 r. Żelazowa Wola przeszła w ręce Aleksandra Pawłowskiego, gospodarnego ziemianina, lecz mało zainteresowanego historią i muzyką, który lewą oficynę wykorzystywał jako budynek gospodarczy, przez co ulegała ona postępującemu niszczeniu. Odwiedzający relacjonowali, że w jednej z izb mieszkali oficjaliści, w innych był skład rupieci, a "w pokojach zajmowanych
niegdyś przez rodzinę Fryderyka suszą się jabłka, a pachciarz mleko kwasi". Prawdopodobnie wówczas dostawiono też do drugiej elewacji szczytowej niewielką dobudówkę o przeznaczeniu gospodarczym, przekrytą dwuspadowym dachem, widoczną na najstarszych rycinach i fotografiach oficyny. Opis z roku 1891 zamieszczony w "Tygodniku Ilustrowanym" podaje, że "domek, choć rudera, trzyma się dobrze, okna bez okiennic wprawdzie, ale o całych szybach, tylko w narożnym alkierzu, w którym według wszelkich danych Fryderyk się urodził, jedno okno zabite deskami, drugie zamurowane, i ciemno też tutaj, zaś obok w przyległej komnatce poprzedni właściciel, p. Towiański,
rozpoczął kiedyś urządzać domową kapliczkę, a dziś obecny właściciel trzyma tu kapustę i rupiecie" ("Tygodnik Ilustrowany", nr 98, 1891). W 1894 r. wystawiono przed domem żelazny obelisk, upamiętniający narodziny kompozytora, fundacji rosyjskiego muzyka Mikołaja Bałakiriewa.

Na jesieni 1917 r. spłonęła prawa oficyna, pełniąca funkcję dworu, a teren dawnego parku i folwarku Pawłowski w grudniu następnego roku rozparcelował i rozsprzedał wśród miejscowych włościan. Z pierwotnego zespołu dworskiego z dworem i dwiema oficynami pozostała jedynie lewa oficyna - miejsce urodzenia Fryderyka Chopina. Oficyna ta cudem ocalała od rozbiórki, ponieważ wprowadził się do niej jeden z trzech nabywców majątku, Piotr (czy Roch?) Szymaniak, wraz z żywym inwentarzem, i urządził w części pomieszczeń chlew oraz oborę. Jak pisał w 1925 r. Juliusz Kaden-Bandrowski - "jedna część oficyny użyczona bydełku, kurki, świnki, krowiny chroni, w drugiej części rodzina
właściciela przemieszkuje doraźnie" (J. Kaden-Bandrowski, Jak powstała Żelazowa Wola, "Tygodnik Ilustrowany", nr 43, 1937, s. 830).

Dzisiaj miejsce urodzenia Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli jest parterowym, murowanym budynkiem
z użytkowym poddaszem. Przechodząca na przestrzał przez środek wąska sień dzieli budynek na dwie równe
części. Układ pomieszczeń jest dwutraktowy, przy czym w każdym trakcie mieszczą się dwa pomieszczenia. Symetryczna elewacja frontowa ma wejście na osi, poprzedzone dwukolumnowym ganeczkiem. Dach jest dwuspadowy z naczółkami, poddasze użytkowe, dostępne jednobiegowymi schodami z sieni. Pokoiki na poddaszu, niegdyś oświetlone oknami w lukarnach, dziś mają jedynie okna w szczytach.

W 1931 r. w trakcie przebudowy oficyny na "dworek" rozebrano przybudówkę przy zachodniej ścianie szczytowej. Zdjęto niski dach i więźbę wykonaną po 1860 r. Nowy dach, znacznie wyższy, umożliwił przywrócenie użytkowego poddasza. Uzupełniono też szczyty. Przelicowano partie ścian zewnętrznych, zwłaszcza (ze względu na znaczne zawilgocenie) w poziomie cokołu, oraz wykonano na całym obwodzie gzyms zewnętrzny, powtarzający w przybliżeniu profil gzymsu ściany wschodniej. Duży fragment ściany obwodowej w elewacji północnej (podwórzowej) wymieniono w całości. Naprawiono i przemurowano narożniki szczytowej ściany wschodniej, ościeża większości otworów okiennych oraz bodaj wszystkie nadproża. Przed drzwiami frontowymi dostawiono niewielki portyk z trójkątnym tympanonem, wsparty na dwóch okrągłych słupach bez głowic i baz. Przywrócono wykonane w 1860 r. i później zamurowane drzwi zewnętrzne na osi ściany wschodniej.

We wnętrzu wymieniono duże partie ścian kominowych, rozdzielających trakty, oraz znacznie przemurowano
cienkie ścianki działowe między pomieszczeniami w traktach. Zlikwidowano dawne przedsionki oraz zburzono i odtworzono kilkanaście centymetrów dalej południowy odcinek ściany sieni, by uzyskać obszerniejszą część wejściową, którą poprzedzono małym, drewnianym wiatrołapem. By zasłonić uskok ściany pomiędzy szerszą a węższą częścią sieni, wykonano w tym miejscu niewielką, ceglaną arkadę, na której oparto również policzki jednobiegowych schodów na poddasze.

Poza tą niewielką zmianą w sieni, ściany wewnętrzne, mimo przemurowań, pozostały na swoich miejscach.
Dużą zmianą pierwotnego układu wnętrza było natomiast wyodrębnienie w południowo-zachodnim narożu budynku, w zachodniej części dawnej izby czeladnej, wąskiego pomieszczenia, zwanego dziś "alkową", oświetlonego jednym oknem, przebitym w zachodniej ścianie szczytowej. Pomieszczenie to przekryte zostało murowaną kolebką z dwiema lunetami nad drzwiami i nad oknem. Łuki tarczowe kolebki oparte zostały na bruzdach wykutych w pierwotnych licach północnej ściany zewnętrznej oraz ściany międzytraktowej.

Pierwszy pokój, oświetlony dwoma oknami w elewacji północnej, pełnić mógł funkcje saloniku i jadalnego. Z kuchnią łączył go krótki korytarzyk z dwojgiem drzwi, dzięki czemu kuchenne wonie nie przenikały do części mieszkalnej. Kolejna izba, w narożu północno-wschodnim, z jednym oknem od północy, była zapewne pokojem mieszkalnym, za nią, w narożu południowo-wschodnim znajdował się niewielki alkierz. To jego wnętrze widnieje na najstarszym rysunku z 1891 r., zatytułowanym "pokój, w którym się urodził Chopin".

Drzwi łączące ten alkierz z kuchnią mają zapewne charakter wtórny. Alkierz miał pierwotnie jedno tylko
okno od południa. I właśnie w tym alkierzu, a nie w "alkowie", co sugerowała umieszczona w niej tablica, urodził się najprawdopodobniej Fryderyk Chopin.

Artykuł jest autorstwa Roberta M. Kunkela, pochodzi z gazety Spotkania z Zabytkami


----------------------------------------------------------

zdjęcia:

1.2. Dworek Chopina w Żelazowej Woli, widok obecny

3. Żelazowa Wola, plan sytuacyjny dworku

4.5. Oficyna (4) i pokój, w którym urodził się Fryderyk Chopin (5) na rycinach zamieszczonych w "Tygodniku Ilustrowanym" w 1891 r.

6.7. Oficyna około 1925 r. (6) i w trakcie przebudowy w 1931 r. (7)

8-10. Dworek Chopina w czasie prac konserwatorskich w 2007 r.: fragment elewacji ( oraz fragmenty ścian działowych zbudowanych z cegieł z przełomu XVIII i XIX w. (9) i z około 1931 r. (10)

11. Układ pomieszczeń w dworku i rozwarstwienie chronologiczne murów na podstawie badań w 2007 r.

(ilustracje: 1,2 - fot. Jan Łoziński, 3, 11 - rys. Robert M. Kunkel, 6, 7 - w zbiorach Zakładu Architektury Polskiej PW w Warszawie, 8-10 - fot. Robert M. Kunkel)